Εγκεφαλική Ιεραρχία: Όταν τα κατώτερα επίπεδα του εγκεφάλου του παιδιού σας είναι δυσλειτουργικά, επηρεάζεται η μάθηση.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΤΡΑΤΟΣ, Δ/ΝΤΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ και ΤΣΑΚΙΡΗ ΜΑΡΘΑ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ S.I.T. ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Αυτό το άρθρο περιέχει πληροφορίες σχετικά με την εγκεφαλική ιεραρχία και το πώς το κάθε μέρος επηρεάζει τη σχολική μάθηση. Παρατίθενται και σχετικά links.

Ας αναλογιστούμε ότι ο εγκέφαλος ενός βρέφους περιλαμβάνει ουσιαστικά όλα τα εγκεφαλικά κύτταρα που θα χρειαστούν ποτέ για τη μάθηση κατά τη διάρκεια της ζωής του. Επίσης ο εγκέφαλος ενός νεογέννητου, αν και σε μέγεθος δεν ξεπερνά το 1/3 του μεγέθους ενός ενήλικου εγκεφάλου, έχει όλους τους μηχανισμούς που χρειάζεται για να αναπτύξει ομιλία, γλώσσα, ισορροπία, βάδιση, συντονισμό, εκτελεστική λειτουργικότητα και αισθητηριακή εισροή. Η αύξηση και η ανάπτυξη του εγκεφάλου και των λειτουργιών του είναι εντυπωσιακές. Όταν ένα μωρό γεννιέται, οι κινήσεις των χεριών και των ποδιών μοιάζουν περισσότερο με τις κινήσεις μιας μέδουσας παρά με ενός ώριμου ανθρώπινου όντος. Αλλά η αλήθεια είναι πως ο εγκέφαλος αναπτύσσεται με μία καταπληκτική ταχύτητα, κυρίως επειδή χρειάζεται για ανώτερες γνωστικές λειτουργίες στο σχολείο. Η εγκεφαλική ανάπτυξη κατά τους πρώτους 6 μήνες ζωής είναι εστιασμένη κυρίως στις κινητικές δεξιότητες και στην αισθητηριακή επεξεργασία για τη βελτίωση των αισθήσεων μας (αιθουσαιο-ιδιοδεκτικότητα, ακοή, γεύση, όραση, όσφρηση και αφή). Όλη αυτή δουλειά συμβαίνει στον εγκέφαλο για την ανώτερη μάθηση.

Ο Εγκέφαλος Αναπτύσσεται σε Επίπεδα

Γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος του παιδιού και ποιά μέρη του είναι υπεύθυνα για τη μάθηση; Αν και ο εγκέφαλος είναι πολύπλοκος, όσα περισσότερα καταλάβουμε για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος του παιδιού, τόσο ευκολότερα μπορούμε στη συνέχεια να στοχεύσουμε αυτές τις συγκεκριμένες περιοχές με δραστηριότητες και ασκήσεις για να βελτιώσουμε τη μαθησιακή του ανάπτυξη στην τάξη. Για παράδειγμα, αν θέλουμε το παιδί να βελτιώσει την αντιληπτική και την εκφραστική του γλώσσα, θέλουμε να κάνει ασκήσεις χτισίματος από πίσω προς τα μπροστά στον εγκέφαλο όπως βλέπετε εδώ: http://ilslearningcorner.com/2016-01-back-to-front-exercises-comprehension-sensory-motor-attention-behavior-visual/, σαν ένα τρόπο διευκόλυνσης για να ακούει το δάσκαλο και μετά να εκφράσει στο χαρτί τι έμαθε όταν θα έχει κάποιο τεστ.

Ο εγκέφαλος δεν μπορεί αυτόματα να ξέρει πώς να πει στο σώμα να καθίσει κάτω, να πιάσει ένα βιβλίο και να ξεκινήσει να διαβάζει μέσα σε μία μέρα. Αυτή η διαδικασία μαθαίνεται σε επίπεδα, χτίζοντας το ένα πάνω στο άλλο, μέρα με τη μέρα με αισθητηριακές εμπειρίες, κινητικό σχεδιασμό και γνωστική ανάπτυξη. Ο εγκέφαλος είναι μία πολύ σύνθετη δομή με νευρώνες, αιμοφόρα αγγεία και συνάψεις που μεγαλώνουν συνεχώς, αναπτύσσονται ή σβήνουν, καθώς αυτό είναι το θέμα με τις συναπτικές οδούς. Η περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη να διατηρεί τους παλμούς της καρδιάς δεν είναι στο ίδιο μέρος που πραγματοποιείται η ενεργή μάθηση και οι μνημονικές δεξιότητες.. Αυτή είναι η ιεραρχία στον εγκέφαλο, η οποία αποτελείται από 4 επίπεδα εργασίας που συνεργάζονται όλα μεταξύ τους για να ελέγξουν τις βασικές ζωτικές ανάγκες της διαχείρισης του χρόνου.

Τα 4 Επίπεδα της Εγκεφαλικής Ιεραρχίας

Τα 4 επίπεδα της εγκεφαλικής ιεραρχίας που χρησιμοποιούνται για τη μάθηση, την αισθητηριακή ολοκλήρωση και τη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού περιλαμβάνουν τα εξής:

Εγκεφαλικός Φλοιός

Επίσης γνωστός ως Εγκέφαλος, είναι η μεγαλύτερη εγκεφαλική δομή και είναι υπεύθυνος για την προσωπικότητα του παιδιού, τη σκέψη, τη λήψη αποφάσεων, τις κινητικές δεξιότητες, τη λογική και την αισθητηριακή εισροή. Είναι χωρισμένος σε 4 λοβούς που είναι ο καθένας υπεύθυνος για διαφορετικά μέρη της μάθησης και διαχωρίζονται σε υψηλότερες και χαμηλότερες λειτουργίες του εγκεφάλου. Παρακάτω είναι η ανάλυση και οι μαθησιακές εκφάνσεις του καθενός:

Χαμηλότερα Επίπεδα Εργασίας

Ινιακός λοβός: οπτικό σύστημα, οπτική πληροφόρηση, όραση (γράμματα, σχήματα, μεγέθη, αριθμοί)
Κροταφικός λοβός: ομιλία, ακουστική επεξεργασία, ακοή, συμπεριφορά, συναισθήματα, βραχύχρονη και μακρόχρονη μνήμη (επεξεργασία των λεγόμενων της δασκάλας, φόβος, αντίδραση αποφυγής ή επίθεσης, ανάκληση γεγονότων και λεπτομερειών)
Βρεγματικός λοβός: αισθήσεις, αισθητηριακή ολοκλήρωση, αισθητηριακή εισροή (γεύση, θερμοκρασία, όσφρηση, αφή)

Υψηλότερα Επίπεδα Εργασίας

Μετωπιαίος λοβός (προμετωπιαίος φλοιός): υψηλότατα επίπεδα μάθησης και δραστηριότητας που χρησιμοποιούνται για την επίλυση προβλήματος, την εκτελεστική λειτουργικότητα, την αιτιολόγηση, τις κινητικές δεξιότητες, την οργάνωση, την αφηρημένη σκέψη, την ανάλυση, την εκφραστική γλώσσα (αφήγηση ιστορίας, οργάνωση των σκέψεων στο χαρτί, έναρξη και ολοκλήρωση εργασιών, διατήρηση πληροφοριών, επιλογή μεταξύ σωστού και λάθους, κοινωνικές δεξιότητες)

Παρεγκεφαλίδα

Η παρεγκεφαλίδα μοιάζει με δύο αναχώματα διπλωμένου ιστού που βρίσκονται στην κορυφή του εγκεφαλικού στελέχους. Η Παρεγκεφαλίδα είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέρη του εγκεφάλου όταν μιλάμε για τη μάθηση και την ανάπτυξη του παιδιού. Οι πληροφορίες που λαμβάνει η Παρεγκεφαλίδα μπορεί να κάνουν τη διαφορά στο πως προσέχει το παιδί (υπέυθυνο κέντρο του «εδώ και τώρα») στην τάξη, πως αντιγράφει από τον πίνακα, το αν μπορεί να κάθεται στη θέση του μέσα στην αίθουσα και είναι υπεύθυνη για ένα μεγάλο μέρος του ιδιοδεκτικού συστήματος (κίνηση, θέση του σώματος στο χώρο), για την ισορροπία, το συντονισμό, την προσοχή και το ρυθμό. Αυτή η εγκεφαλική δομή είναι ουσιώδης στις εξειδικευμένες κινήσεις και βοηθάει στο χτίσιμο μαθησιακών οδών στον εγκέφαλο.

Λιμπικό Σύστημα

Αυτό το σύστημα περιλαμβάνει πολλές εγκεφαλικές δομές συμπεριλαμβανόμενων της αμυγδαλής, του ιππόκαμπου, του θαλάμου, του υποθαλάμου, των βασικών γαγγλίων και της έλικας του προσαγωγίου. Κάθε μία από αυτές τις δομές παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαχείριση των συναισθημάτων, στις αντιδράσεις, ακόμη και στη δημιουργία μνημονικών οδών. Το Λιμπικό Σύστημα είναι ο κεντρικός σταθμός για τα συναισθήματα και βρίσκεται μέσα στον κροταφικό λοβό. Αυτός είναι ο λόγος που ελέγχει τη μνήμη, το φόβο, την αντίδραση αποφυγής ή επίθεσης που μπορεί να συναντήσουμε σε ένα παιδί. Η αμυγδαλή συγκεκριμένα, γνωρίζει συνεχώς τα συναισθήματα που χρειάζονται για τη βασική επιβίωση όπως είναι ο φόβος. Οι μνημονικές οδοί δημιουργούνται εδώ καθώς επίσης το συναισθηματικό δέσιμο και η ρύθμιση της επιθετικής συμπεριφοράς. Ο ιππόκαμπος, είναι υπεύθυνο όργανο για τη μνήμη (ο «βιβλιοθηκάριος της μνήμης») και τη νέα μάθηση. Η έλικα του προσαγωγίου είναι περιοχή υπεύθυνη για τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και τη ρύθμιση του άγχους ενώ ταυτόχρονα σε αυτό το σημείο γίνεται η εξαρτημένη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Η δουλειά των βασικών γαγγλίων είναι να οργανώνουν την κινητική συμπεριφορά (κινητικός σχεδιασμός) και να συντονίσουν τις οδούς που βασίζονται στη μάθηση κανόνων. Ο θάλαμος τέλος, είναι το κέντρο πρώτης ερμηνείας ενός ερεθίσματος.

Εγκεφαλικό Στέλεχος

Αυτό το μέρος του εγκεφάλου συνδέεται με τη σπονδυλική στήλη και λαμβάνει πληροφορίες από αυτήν. Είναι ο πρώτος σταθμός συγκέντρρωσης όλων των ερεθισμάτων (πλην των οσφρητικών). Το Εγκεφαλικό Στέλεχος ελέγχει βασικές λειτουργίες επιβίωσης όπως ο ρυθμός της καρδιάς, η αναπνοή, ο ύπνος, η πέψη των τροφών και η διατήρηση της συνείδησης. Θεωρείται το κατώτερο, πιο αρχέγονο και ουσιστικό για την επιβόωση μέρος του εγκεφάλου.

Γιατί είναι σημαντική η ανάπτυξη των κατώτερων επιπέδων του εγκεφάλου

Τώρα που γνωρίζουμε κάποια πράγματα για τα 4 επίπεδα της εγκεφαλικής λειτουργίας, πώς αναπτύσσεται το κάθε ένα από αυτά; Όταν γεννιέται ένα μωρό, το ενεργό μέρος του εγκεφάλου είναι το εγκεφαλικό στέλεχος. Κατά τους 6 πρώτους μήνες, οι υψηλότερες περιοχές του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένης της παρεγκεφαλίδας ξεκινούν να αναπτύσσονται ώστε να ελέγξουν την κίνηση και να επεκτείνουν τις κινητικές τους δεξιότητες (μπουσούλημα, περπάτημα, στήριξη και σήκωμα κεφαλής).

Στο βιβλίο «The Well Balanced Child: Movement and Early Learning» (Hawthorn Press Early Years) 2nd (second) Revised Edition by Blythe, Sally Goddard (2006), περιγράφεται πως ένα από τα ζητήματα της παιδικής ηλικίας είναι το χτίσιμο νευρωνικών συνδέσεων στον εγκέφαλο για να ενωθούν οι «τελείες της μάθησης». Για παράδειγμα, αν το παιδί χάσει κάποια αναπτυξιακά ορόσημα ή εμφανίσει καθυστέρηση, αυτό θα επηρεάει την ικανότητά του μάθησης. Οι δεσμοί μεταξύ των υψηλότερων και των χαμηλότερων περιοχών είναι σημαντικοί, αλλά ο σχηματισμός συνδέσεων μεταξύ του δεξιού και του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου (του δημιουργικού και του οργανωτικού) είναι ακόμα πιο κρίσιμος. Για αυτό οι ασκήσεις περάσματος μέσης γραμμής είναι τόσο σημαντικές για τη μαθησιακή ανάπτυξη του παιδιού.

Η ανάπτυξη των υψηλότερων λειτουργικών δεξιοτήτων (αιτιολόγηση, ανάγνωση, γλώσσα, επίλυση προβλήματος, κριτική σκέψη) στο προμετωπιαίο φλοιό ή στο μετωπιαίο λοβό δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν αν τα χαμηλότερα συστήματα του παιδιού που ελέγχουν την αυτόματη κίνηση, τα συναισθήματα και τις παρορμήσεις της επιβίωσης δε λειτουργούν σωστά. Και δεν τελειώνει εδώ. Η σταθερή χρήση των κατώτερων συστημάτων για αισθητηριακή διέγερση, κινητικές δεξιότητες, όραση, αιθουσαία εισροή και ιδιοδεκτικότητα (ισορροπία και κίνηση) και οι θετικές συναισθηματικές εμπειρίες επηρεάζουν άμεσα την προσοχή του παιδιού, τη συγκέντρωση, τη νευρικότητα, τη συμπεριφορά, τις κοινωνικές δεξιότητες και την κριτική σκέψη στο σχολικό περιβάλλον.

Όλη αυτή η ανάπτυξη πραγματοποιείται σε ηλικία από 6 μηνών έως 3, 5 ετών. Ο Jean Piaget, κλινικός ψυχολόγος που ανέπτυξε τη Θεωρία του κονστρουκτιβισμού, περιέγραψε αυτόν το κριτικό χρονικό διάστημα ως την αισθητικοκινητική περίοδο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η παρεγκεφαλίδα είναι ο σούπερ σταρ στον εγκέφαλο και είναι αυτή που ρυθμίζει τις κινήσεις του παιδιού, την ισορροπία και το συντονισμό. Η παρεγκεφαλίδα δίνει το εναρκτήριο λάκτισμα σε αυτό που ονομάζουμε μυϊκή μνήμη, αν και δεν έχει γνωστική μνήμη από μόνη της. Αυτές οι δεξιότητες αναπτύσσονται μέσα από την εξάσκηση κινήσεων όπως το σκραφάλωμα, το τρέξιμο, το κλότσημα μιας μπάλας, το πιάσιμο και το πέταγμα αντικειμένων, το παιχνίδι με μουσικά όργανα, οι κατασκευές με τουβλάκια, το βάψιμο με πινέλα. Καθώς αυτές οι μυϊκές μνήμες αναπτύσσονται, χτίζουν καινούριες νευρωνικές συνδέσεις για ανώτερη μάθηση. Η παρεγκεφαλίδα συνδέεται με την εμπλοκή του εγκεφάλου στην απομνημόνευση του αλφάβητου και τους πίνακες πολλαπλασιασμού.

Τα Κατώτερα Κέντρα Είναι Σημαντικά για Ανώτερη Μάθηση

Βρίσκουμε όλο και περισσότερο μέσω ερευνητικών μελετών ότι όταν η ανάπτυξη ενός παιδιού συμβαίνει με φυσιολογική σειρά σε ένα κατάλληλα διεγερτικό περιβάλλον, τα κατώτερα κέντρα του εγκεφάλου εξευγενίζουν τις αισθητικοκινητικές δεξιότητες και τις ισορροπούν. Με αυτό τον τρόπο, οι μελλοντικές φυσικές κινήσεις μπορούν να αυτοματοποιηθούν, γεγονός που δίνει την ευκαιρία απελευθέρωσης στο μετωπιαίο λοβό ώστε να ασχοληθεί με ανώτερες γνωστικές λειτουργίες. Για παράδειγμα, αν το παιδί συνεχώς στερεοτυπεί, σηκώνεται από τη θέση του, μασάει τα μολύβια και διασπάται από ήχους ή από άλλους μαθητές στην τάξη επειδή έχει φτωχό αισθητηριακό (αιθουσαίο, οπτικό, απτικό, ακουστικό και ιδιοδεκτικό σύστημα), δεν μπορεί να διαβάσει, να γράψει, να συλλαβίσει, να θυμάται γεγονότα ή να ολοκληρώσει προβλήματα μαθηματικών. Για αυτό ακριβώς χρειάζεται ΠΡΩΤΑ να βελτιώσουμε αυτά τα κατώτερα εγκεφαλικά επίπεδα και να τα κάνουμε ΑΥΤΟΜΑΤΑ πριν να εστιάσουμε στα υψηλότερα επίπεδα του εγκεφάλου. Για αυτό συχνά οι εργοθεραπευτές λέμε στους γονείς ότι δεν μπορούμε να βοηθήσουμε το παιδί στην ανάγνωση και στην κατανόηση αν πρώτα δεν ενδυναμώσουμε το αιθουσαιο-ιδιοδεκτικό, ακουστικό και το οπτικό τους σύστημα.

Κάθε βήμα στην αναπτυξιακή σκάλα πρέπει να συμπεριλαμβάνει τη νευρολογική ετοιμότητα του παιδιού. Η ετοιμότητα αυτή αναπτύσσεται διαφορετικά σε κάθε παιδί και είναι φυσικό και αναμενόμενο. Αν η μάθηση σε οποιοδήποτε αναπτυξιακό στάδιο του εγκεφάλου συμπίπτει με τη νευρολογική ετοιμότητα ενός νεαρού ατόμου, ενισχύεται σημαντικά. Σε αυτό το άρθρο: http://ilslearningcorner.com/2016-01-learning-readiness-what-experts-say-is-really-needed-for-kindergarten-readiness/ περιγράφεται η νευρολογική ετοιμότητα για τη βασική σχολική μάθηση.

Για να συνοψίσουμε, η «κάτω προς επάνω» (bottom-up) εξέλιξη του εγκεφάλου, είναι σημαντικότατη στην ανάπτυξη της μαθησιακής ικανότητας του παιδιού. θυμηθείτε, τα παιδιά που παλεύουν για να αυτορυθμιστούν: Δυσκολεύονται να καθίσουν στη θέση τους, να παραμείνουν συγκεντρωμένα, έχουν περιορισμένες κινητικές δεξιότητες και μπορεί να κουράζονται πνευματικά όταν προσπαθούν και συγκεντρώνονται για να μάθουν και να ερμηνεύσουν τις πληροφορίες. Οι δυσκολίες στη ρύθμιση των κινητικών δεξιοτήτων, στο ιδιοδεκτικό σύστημα, στην ισορροπία και στο αισθητηριακό φιλτράρισμα είναι προβλήματα που αφορούν σε χαμηλότερα κέντρα του εγκεφάλου. Οι έρευνες βρίσκουν ότι τα χαμηλότερα, πιο πρώιμα μέρη του ανθρώπινου εγκέφαλου, όπως η παρεγκεφαλίδα, είναι εξίσου σημαντικά στη νοημοσύνη ενός παιδιού όσο και η ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού και του μετωπιαίου λοβού. Αν τα κατώτερα επίπεδα του εγκεφάλου δεν είναι ισότιμα, τότε η κριτική σκέψη, η γλώσσα, η ομιλία και η ανώτερη μάθηση θα πληγούν.

Πηγές: