ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΤΡΑΤΟΣ. Δ/ΝΤΗΣ ΠΡΟΣΕΓΙΣΗΣ
Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΘΟΣ
Όλοι οι άνθρωποι μαθαίνουμε. Όπως και όλα τα ζώα, αλλά η φύση μας προίκισε με έναν πιο λειτουργικό και πολυσυναπτικό φλοιό, με αποτέλεσμα η μάθηση να βασίζεται σε καλύτερη κρίση και νόηση. Ή αν θελήσουμε να το περιγράψουμε πιο επιστημονικά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος μαθαίνει με διαφορετικό τρόπο από ακόμη και πολύ κοντινούς φυλογεννετικά σε εμάς εγκεφάλους όπως πχ του χιμπατζή.
Με βάση τις αρχές της Νευροψυχολογίας, από τα μέσα του 20ου αιώνα, η επιστήμη επικεντρώθηκε σε 2 τρόπους μάθησης του ανθρώπινου εγκεφάλου:
(1). Μέσω της «αποφευκτικής μάθησης» (avoidance learning) που εκπαιδεύει τον εγκέφαλο να αποφύγει το να κάνει λάθος. Στην ουσία, πρόκειται για μια «τιμωρία», μία αρνητική εμπειρία που εκπαιδεύει τον εγκέφαλο να αποφεύγει την επανάληψη λαθών.
(2). Μέσω της «ανταμοιβόμενης μάθησης» (reward-based learning), μία ενισχυτική διαδικασία που συμβαίνει όταν κάποιος παίρνει τη σωστή απάντηση). Μια θετική εμπειρία ενίσχυσης κατά την οποία ο εγκέφαλος θέλει να αισθανθεί ανταμοιβή για να επιτύχει τη σωστή απάντηση.
Όπως φαίνεται και στις 2 παραπάνω μεθόδους, η κοινή συνισταμένη είναι η αποφυγή λάθους είτε λόγω «φόβου ποινής» είτε λόγω «επιβράβευσης» του σωστού σε αντίθεση με το λάθος.
Όλοι μας ξέρουμε ότι οι μηχανισμοί λάθους είναι ο πρώτος τρόπος που μαθαίνει το μωρό, όταν ακόμη οι μηχανισμοί ανάπτυξής του είναι «αισθητικοκινητικοί» κατά Piaget, στηριζόμενοι δηλαδή στην ανακάλυψη και τον πειραματισμό και όχι στον λογικό συνειρμό. Δοκιμάζει να επικοινωνήσει με τη μαμά μέσω διάφορων τρόπων. Ποιους διαλέγει; Αυτούς που είχαν αποτέλεσμα! Ποιους πετάει στον κάδο ανακύκλωσης; Αυτούς που δεν λειτούργησαν. Προσπαθεί να προσεγγίσει ένα μακρινό αντικείμενο και δεν τα καταφέρνει! Ποιους διαλέγει; Αυτούς που είχαν αποτέλεσμα! Ποιους πετάει στον κάδο ανακύκλωσης; Αυτούς που δεν λειτούργησαν. Για παράδειγμα διαλέγει το μπουσούλημα ή το να δείξει. Πολλές φορές το μωρό οδηγείται από την παροιμία «αν δεν πάθεις δε θα μάθεις». Μπορεί να το προειδοποιήσουμε ότι θα χτυπήσει, όμως μόνο με την αίσθηση του πόνου από το χτύπημα να μπορεί να μάθει (αν και οι καθρεπτικοί νευρώνες μας βοήθησαν να μαθαίνουμε και από τα παθήματα των άλλων).
Τα μωρά είναι μικροί επιστήμονες. Είναι ανυπάκουα και θέλουνε να δοκιμάσουν τα πάντα. Έτσι είναι οι «μικροί επιστήμονες» αν και έτσι είναι και οι «μεγάλοι επιστήμονες». Και η επιστήμη δηλαδή μαθαίνει πολύ συχνά από τα λάθη (ή αλλιώς από την «εις άτοπον απαγωγήν» που έλεγαν οι αρχαίοι). Ο Ιούλιος Βερν ανέφερε «η επιστήμη συνίσταται από λάθη, αλλά είναι λάθη χρήσιμα γιατί λίγο-λίγο οδηγούν στην αλήθεια». Πόσο δίκιο –για τα μωρά κυρίως- είχε!
Πολλοί πολιτικοί ηγέτες, επιστήμονες, εκπαιδευτικοί και γονείς πιστεύουν ότι η αποτυχία είναι ένας από τους καλύτερους δασκάλους. Ότι το «λάθος» δηλαδή, είναι ο δρόμος για να μάθουμε. Χιλιογραμμένες γνώμες από παλιούς και έγκριτους: «Όποιος δεν έκανε ποτέ λάθος, δεν έχει δοκιμάσει ποτέ κάτι καινούργιο» (Αλβέρτος Αϊνστάιν). «Ο μόνος άνθρωπος που δεν κάνει λάθη, είναι ο άνθρωπος που δεν κάνει τίποτε» (Θεόδωρος Ρούζβελτ). «Δεν υπάρχουν λάθη ή αποτυχίες, μόνο μαθήματα» (Denis Waitley, Αμερικανός συγγραφέας αυτοβοήθειας). «Υπάρχουν λάθη που μόνο κάποιος με διδακτορικό μπορεί να κάνει» (Daniel Patrick Moynihan, Αμερικανός Γερουσιαστής). «Τα λάθη είναι οι πύλες της ανακάλυψης» (James Joyce, Ιρλανδός συγγραφέας).
Τα δύο παραπάνω συστήματα μάθησης λοιπόν που χαρακτήρισαν την εκπαίδευση εδώ και 80 περίπου χρόνια, στηρίχτηκαν πολύ στην εξαρτώμενη μάθηση και μείωσαν τόσο πολύ την ανάγκη «πειραματισμού», που μείωσαν την κρίση των παιδιών και οδήγησαν την εκπαίδευση σε «μηχανοποιημένη» μάθηση. «Επιβράβευση» ή «αποφυγή». «Άσπρο ή μαύρο». «Το μεγαλύτερο λάθος, που μπορείς να κάνεις στη ζωή σου, είναι να φοβάσαι συνεχώς ότι θα κάνεις λάθος» έλεγε ο Elbert Hubbard, Αμερικανός συγγραφέας αλλά και ποιος τον άκουγε; Ήταν πιο «αργός» τρόπος μάθησης και έπρεπε να περιλαμβάνει και πολύ κρίση που κάποιοι ίσως να μην την ήθελαν και τόσο!
Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΛΑΘΟΥΣ
Μέχρι που πριν από πολύ λίγο καιρό (για την ακρίβεια πριν από λιγότερο από 1 μήνα, στα τέλη του Αυγούστου του 2015), δημοσιεύτηκε ένα άρθρο από το University of Southern California με τίτλο “Making a mistake can be rewarding, study finds: MRI study shows failure is a rewarding experience when the brain has a chance to learn from its mistakes.” στο “ScienceDaily”. Ούτε λίγο ούτε πολύ, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι όταν το υποκείμενο κάνει ένα λάθος, μπορεί ο εγκέφαλός του να αισθανθεί επιβράβευση, εάν και εφόσον ο εγκέφαλος έχει την ευκαιρία να μάθει από τα λάθη του και να αξιολογήσει τις επιλογές του. Μία ομάδα λοιπόν διεθνών ερευνητών (από το University College του Λονδίνου, το Γαλλικό Ινστιτούτο Ρομποτικής και Ευφυών Συστημάτων, το Γαλλικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας, και το Γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών)εκπόνησε μία μελέτη με Μαγνητική Τομογραφία (MRI) στο Πανεπιστήμιο και διαπίστωσε ότι η παροχή της ευκαιρίας να μάθει ο εγκέφαλος από την αποτυχία μπορεί να μετατραπεί σε μια θετική εμπειρία – αν ο εγκέφαλος έχει την ευκαιρία να μάθει από τα λάθη του-.
«Δείχνουμε ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν έχουμε αρκετές πληροφορίες για να εντάξουμε τις επιλογές μας, τότε ο εγκέφαλός μας φτάνει ουσιαστικά προς την κατεύθυνση του μηχανισμού ενίσχυσης, αντί να στρέφεται προς την αποφυγή», δήλωσε ο Giorgio Coricelli, αναπληρωτής καθηγητής της οικονομίας και της ψυχολογίας του Πανεπιστημίου.
Για τη μελέτη, οι ερευνητές ενέπλεξαν 28 άτομα ηλικίας περίπου 26 ετών, σε μια σειρά από ερωτήματα που τους προκάλεσε να μεγιστοποιήσουν τα οικονομικά κέρδη τους, δίνοντας τις σωστές απαντήσεις. Σε περίπτωση που επέλεγαν μια λανθασμένη απάντηση, έχαναν τα χρήματα, ενώ οι σωστές απαντήσεις τους βοηθούσαν να κερδίσουν χρήματα. Μία δοκιμή ωθούσε τους εγκεφάλους τους να ανταποκριθούν εκλαμβάνοντας το λάθος με αποφευκτική μάθηση. Μια δεύτερη προσπάθεια προκαλούσε αντίδραση ανταμοιβόμενης μάθησης και μία τρίτη αλλά ξεχωριστή δοκιμή έλεγχε εάν οι συμμετέχοντες είχαν μάθει από τα λάθη τους, επιτρέποντάς τους να μελετήσουν και να κατανοήσουν τι έκαναν λάθος.
Σε αυτό το τρίτο γύρο, οι συμμετέχοντες απάντησαν θετικά, ενεργοποιώντας περιοχές στους εγκεφάλους τους, που αποκαλούνται «κύκλωμα ανταμοιβής» (το «Κοιλιακό Ραβδωτό Σώμα»). Αυτή η εμπειρία έμοιαζε πολύ με την ανταμοιβόμενη μάθηση – σε αντίθεση με την απάντηση αποφευκτικής μάθησης, μια εμπειρία που περιλαμβάνει διάφορα τμήματα του εγκεφάλου που μαζί αποτελούν τη «πρόσθια νήσο».
Ο Coricelli δήλωσε πως η διαδικασία αυτή είναι παρόμοια με ό, τι εμπειρία παίρνει ο εγκέφαλος όταν αισθάνεται λύπη και μεταμέλεια: «Με τα συναισθήματα της λύπης και της μεταμέλειας, για παράδειγμα, αν έχετε κάνει κάτι λάθος, τότε μπορείτε να αλλάξετε τη συμπεριφορά σας στο μέλλον», είπε.
ΛΙΓΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Μία μελέτη λοιπόν που έδειξε τη σημασία των ανώτερων επιτελικών λειτουργιών (κρίση, αναστολή, ικανότητα ιεράρχησης, σχεδιασμού, προγραμματισμού και εσωτερικής επανατροφοδότησης) στη διαμόρφωση του συναισθήματος μετά από μία λανθασμένη επιλογή και όχι της εξαρτημένης μάθησης. Ότι δηλαδή ο πραξιακός κύκλος, η ανώτερη ανθρώπινη λειτουργία, έχει πάντα στην παλέτα της και τη πιθανότητα λαθών μεν, αλλά και αναγνώρισης αυτών. Η βασική αρχή της μεταγνώσης.
Είναι καλό λοιπόν να κάνουμε λάθη; Ναι εάν το έχουμε στο μυαλό μας ως μέρος της προσπάθειας και εάν δεν έχουμε καταλυτικό άγχος για αυτό. Ο Φρόυντ έλεγε πως «από λάθος σε λάθος, ανακαλύπτει κανείς ολόκληρη την αλήθεια». Αρκεί να μπορούμε να το αποδεχτούμε ως μέρος της μαθησιακής διαδικασίας. «Δεν είναι τα λάθη μας που καθορίζουν ποιοι είμαστε. Είναι το πώς συνερχόμαστε από αυτά τα λάθη». Ο Bo Bennett, Αμερικανός σύμβουλος αυτοβοήθειας, έλεγε «να αγαπάς την αλήθεια αλλά να συγχωρείς το λάθος». Να ψάχνουμε για την προσαρμοστική λύση («μη βρίσκεις λάθη, να βρίσκεις λύσεις» – Henry Ford). Το να γνωρίζουμε ότι το λάθος είναι δικαίωμα μας όταν δεν το επιλέξαμε ως την μόνη λύση («το να κάνεις λάθος είναι ανθρώπινο. Το να το παραδέχεσαι είναι υπεράνθρωπο» –Doug Larson Αμερικανός αρθρογράφος). Τέλος, το να έχουμε τη φιλοδοξία της επιτυχίας («αυτοί που δεν κάνουν λάθη, είναι υπάλληλοι αυτών που κάνουν» – λαϊκή θυμοσοφία).
Η προαναγραφόμενη μελέτη και οι σκέψεις του συγγραφλεα δεν έρχονται να εξυμνήσουν τα λάθη! Φυσικά και δεν είναι ωραίο να κάνει κάποιος λάθη. Έρχεται απλά να δώσει μία καινούργια άποψη στην ανάγκη τα παιδιά να μάθουν μία και μόνο προσέγγιση της προσπάθειας: Να είσαι έτοιμος απλά να μάθεις από τα λάθη σου!
Μπορεί να μην είναι πάντα έξυπνο να κάνουμε λάθη. Είναι όμως πάντα έξυπνο να μαθαίνουμε από αυτά.
Το θέμα λοιπόν δεν είναι αν το παιδί μας κάνει ένα λάθος. Το θέμα είναι πώς αντιμετωπίζουμε το λάθος που κάνει. Χρέος του γονέα δεν είναι λοιπόν μόνο να αποτρέπει το παιδί του από τα λάθη. Είναι και να συζητά με το παιδί του –όταν διαπραγεί το αναπόφευκτο λάθος- τι μπορούμε όλοι μαζί να μάθουμε από αυτό.
Αποδείχτηκε ότι έχει και αυτό την επιβράβευσή του! Και μάλιστα σε συνδυασμό με κρίση και όχι απλά άβουλους –και συχνά επικίνδυνους- συμπεριφορισμούς!
