Αλεξάνδρου Στράτος, Δ/ντής προσέγγισης
Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι να ενημερωθούμε για μία τόσο αυτονόητη αλλά και τόσο πολύπλοκη λειτουργία του σώματός μας που το κάνει να αισθάνεται άνετα και ήρεμο και βοηθάει στην καλλιέργεια της επιδεξιότητας.
Ας σκεφτούμε λοιπόν με βάση το ίδιο μας το σώμα: Φανταστείτε ότι παίζετε τυφλόμυγα ή ότι πρέπει να κινηθείτε τριγύρω σε ένα σκοτεινό δωμάτιο ή ότι κουμπώνετε το πουκάμισο σας ενώ δεν κοιτάτε τα κουμπιά ή ότι γράφετε χωρίς να βλέπετε. Ποια είναι η βασική δεξιότητα που μας έχει προικίσει η φύση για να καταφέρουμε τόσο πολύπλοκα πράγματα; Η ενημερότητα του σώματός μας. Μία σύνθετη συνδυαστική top-down και bottom up δεξιότητα που συνδυάζει το «σχήμα του σώματός» μας, δηλαδή που βρίσκεται το σώμα μας στο χώρο, πού είμαστε (“body scheme”) και η την “εικόνα του σώματος», δηλαδή πού βρίσκονται τα μέλη του σώματός μας και τι κάνουν (“body image»). Με λίγα λόγια, ο «χάρτης» του σώματός μας στο χώρο.
Η ενημερότητα του σώματος είναι αυτή που θα μας βοηθήσει να αναπτύξουμε τις αδρές και λεπτές κινητικές μας δεξιότητες και θα μας βοηθήσει και στην αυτοματοποίηση (διαδικαστικότητα) της δεξιότητας, να κάνουμε δηλαδή απλές εργασίες χωρίς να σκεφτόμαστε για το πώς θα πρέπει να κινηθούν τα μέλη του σώματός μας. Μπορείτε να θυμηθείτε την τελευταία φορά που σκεφτήκατε με προσοχή τα βήματά σας ενώ προχωρούσατε σε ένα άλσος, που σκεφτήκατε πώς να κρατήστε το πιρούνι σας ενώ τρώγατε, πώς να οργανώσετε το σώμα σας για να καθίσετε σε μία καρέκλα, πώς να κρατήσετε το σφουγγάρι για να πλύνετε τα πιάτα, πώς να ανεβάσετε το φερμουάρ σε μία ζακέτα σας, πώς να βγάλετε τη μπλούζα σας και τόσα μα τόσα άλλα; Πώς καταφέρνουμε να το κάνουμε αυτό; Πώς αυτοματοποιούμε την ενημερότητά μας;
Οι πληροφορίες σχετικά με τη θέση του σώματος μας ταξιδεύουν μέσα από το νωτιαίο μυελό μας σε τμήματα του εγκεφάλου που περιλαμβάνουν τόσο συνειδητές, όσο όμως και ασυνείδητες διεργασίες. Εξαιτίας αυτού, τις περισσότερες φορές δεν χρειάζεται να γνωρίζουμε πού είναι τα μέρη του σώματός μας. Όπως μπορείτε να διαβάσετε αυτό το άρθρο ενώ ταυτόχρονα φιλτράρετε άλλες περιβαλλοντικές πληροφορίες (περιβαλλοντικοί θόρυβοι, τα ρούχα που φοράτε, το τσιγάρο που κρατάτε, τον καφέ που πίνετε, το σνακ που πιθανά τρώτε), αφού οι αισθητηριακοί σας υποδοχείς το φροντίζουν αυτό για εσάς ασυνείδητα. Είναι αυτόματη η ενημερότητα σώματος και αυτονόητη. Μόνο εάν χρειαστεί να το κάνουμε (πχ στο σκοτεινό δωμάτιο ή την τυφλόμυγα ή περπατώντας σε μία δοκό ισορροπίας) θα ενεργοποιήσουμε τη συνειδητή επεξεργασία μας. ‘Έχετε από την άλλη ξυπνήσει κάποιο βράδυ και να μην αισθάνεστε το χέρι σας γιατί το είχατε πλακώσει; Ή επίσης έχετε προσπαθήσει να βαδίσετε ενώ αισθάνεστε ζαλάδα; Μόνο έτσι καταλαβαίνουμε την ενημερότητα του σώματος. Όταν για κάποιο λόγο τη χάσουμε.
Τι γίνεται όταν η ενημερότητα σώματος δεν λειτουργεί τόσο αυτονόητα;
Αυτή η ενημερότητα του σώματος, ούτως ή άλλως δεν είναι αυτονόητη για τα μικρά παιδιά, αφού ακόμα μαθαίνουν το σώμα τους, πώς αυτό τοποθετείται μέσα στο χώρο, πώς προσανατολίζεται και πώς «χωράει» σε αυτόν. Για το λόγο αυτό, τα μικρά παιδιά, θα πρέπει να βασιστούν υπερβολικά στην πληροφόρηση που παίρνουν από την όρασή τους για όλες τις δραστηριότητες που προσπαθούν να κάνουν. Θα πρέπει να προσέχουν πολύ οπτικά και να σκέφτονται προσεχτικά ότι κάνουν, αφού καμία δεξιότητα δεν είναι ακόμα αυτοματοποιημένη. Καθώς όμως μεγαλώνουν και έρχονται σε εμπειρίες δραστηριοτήτων και προσπαθειών ξανά και ξανά, κερδίζουν την αίσθηση και την ενημερότητα του σώματός τους. Έτσι, ενώ στις μικρότερες ηλικίες χρειάζεται να είναι πολύ κινητικά για να τονώσουν την αίσθηση του σώματός τους, μεγαλώνοντας μειώνουν την κίνησή τους και ενασχολούνται και με πιο καθιστικές και γνωστικές δεξιότητες, αφού αυτή η αίσθηση της ενημερότητας του σώματος όλο και περισσότερο γεμίζει.
Κάποια παιδιά όμως δεν αποκτούν αυτή την σωματική συνείδηση όπως θα έπρεπε, είτε λόγω ανωριμότητας είτε άλλων αναπτυξιακών δυσκολιών. Αυτά λοιπόν είτε (α) θα έχουν την ανάγκη να συνεχίσουν να την «ταΐζουν» (οπότε θα είναι κινητικά ακόμα και σε ηλικίες που δεν αναμένεται αυτό), είτε (β) θα είναι ληθαργικά αφού την αγνοούν και δεν θα θέλουν να την «ταΐσουν» (οπότε θα αποφεύγουν την κίνηση).
Χαρακτηριστικά των παιδιών με μειωμένη ενημερότητα του σώματος.
Η ενημερότητα του σώματος θα δεχτεί πληροφορίες από τις αισθήσεις της αφής και της κίνησης, δηλαδή της αιθουσαίας αίσθησης (πού βρίσκεται το σώμα μου στο χώρο) και της ιδιοδεκτικότητας (η αίσθηση του πού βρίσκονται τα μέλη μου, τι κάνουν και πόσο φόρτιση λαμβάνουν). Σε πολλά παιδιά λοιπόν όπως είδαμε, η αίσθηση του σώματος δεν θα αναπτυχθεί ομαλά. Για παράδειγμα, αν δεν αναπτυχθεί σωστά η απτικότητα, το παιδί δεν θα κατανοεί επαρκώς πού ακουμπάει και τι αγγίζει ή το ακουμπάει. Σε μη επαρκή αιθουσαία αίσθηση, δεν θα έχει την αίσθηση του που βρίσκεται στο χώρο (αποπροσανατόλιστο) και θα δυσκολεύεται να μείνει για ώρα όρθιο ή να κινηθεί γρήγορα στο χώρο. Σε μη επαρκή ιδιοδεκτικότητα, δεν θα μπορεί να βρει μία βολική για το σώμα του θέση, μια θέση άνεσης και ηρεμίας. Φανταστείτε πόσο εξαντλητικό μπορεί αυτό να γίνει για το παιδί! Είναι αναγκασμένο να δίνει έντονη προσοχή και υπερ – εστίαση ακόμη και στις απλούστερες εργασίες όπως το περπάτημα, το κάθισμα, οι συλλήψεις (κρατούν σφιχτά το πιρούνι, το μαχαίρι, εργαλεία, το μολύβι) και έχει δυσκολίες είτε στην αδρή, είτε στη λεπτή, είτε και στις δύο κινητικές δεξιότητες.
Ας δούμε κάποιες πιθανές δυσκολίες που θα εμφανίσει αυτό το παιδί:
-Αδεξιότητα στις κινήσεις (δυσκολίες να χειριστεί σωστά το σώμα του για να καθίσει ή να περάσει επάνω ή κάτω από ένα εμπόδιο, τρακάρει πάνω σε τοίχους ή έπιπλα)
-Δυσκολίες να χρησιμοποιήσει αντικείμενα γιατί τα κρατάει σφιχτά ή χαλαρά ή σπάζει αντικείμενα λόγω αδεξιότητας
-Αποφυγή σωματικής δραστηριότητας (εικόνα «τεμπέλικου» παιδιού, προτίμηση να βρίσκεται σε μικρούς, προστατευμένους χώρους ή να «χύνεται» στον καναπέ) ή από την άλλη μεγάλη ανάγκη σωματικής δραστηριότητας (εικόνα υπερκινητικού παιδιού, θέλει να σπρώχνει, να τραβάει, να σηκώνεται, να πηδάει, να σέρνεται)
-Μασούλημα αντικειμένων ή ρούχων
-Υπερ-παρατήρηση κατά την κίνησή του (πχ μοιάζει σαν να προσέχει και πιθανά κοιτάζει τα πόδια του όταν τρέχει) ή από την άλλη συχνά ατυχήματα απροσεξίας στην αδρή κινητική δραστηριότητα
-Δυσκολίες να μιμηθεί (καθρεπτίσει) κινήσεις
-Δυσκολίες στην εκμάθηση νέων κινήσεων, ειδικά αν η κίνηση έχει πολύπλοκα βήματα
-Αποφυγή να κινείται με τα μάτια κλειστά ή στο σκοτάδι
-Εφαρμογή μεγάλης πίεσης και έντασης όταν αγκαλιάζει άλλα παιδιά (γίνεται ενοχλητικό και «άγαρμπο» στους άλλους) και πιθανά βάζει μεγάλη πίεση σε όλο του το σώμα (πχ περπατάει βαρειά, βροντάει τις πόρτες)
Όσον αφορά τις συμπεριφορές του, μπορεί να έχει την εικόνα παιδιού με:
– διάσπαση προσοχής (day-dreamer) ή από την άλλη με παρορμητικότητα
-δυσκολίες στη συναισθηματική και νοητική ευελιξία
-συναισθηματικά ανήσυχου ή ανικανοποίητου παιδιού
-ατολμία και φόβο
-δυσκολίες να σχεδιάσει και προγραμματίσει νέα πράγματα (ανάγκη να κάνει τα ίδια και τα ίδια)
-δυσκολίες στην εργαζόμενη μνήμη
Ενημερότητα του σώματος και Μάθηση
Όπως είδαμε και προηγουμένως, το παιδί που δυσκολεύεται με την ενημερότητα του σώματος του θα δυσκολευτεί να αισθανθεί άνετα με το σώμα του σε όλα τα περιβάλλοντα. Ένα τέτοιο περιβάλλον είναι και η Σχολική Τάξη. Θα δυσκολευτεί λοιπόν να καθίσει στο κάθισμα ή στον κύκλο την ώρα της συζήτησης αφού η απουσία αίσθησης άνεσης με το σώμα του θα οδηγήσει σε αυτό την προσοχή του (πώς θα αισθανθεί το σώμα του άνετα) και όχι σε αυτά που του διδάσκουν. Όπως επίσης είδαμε, η κακή ενημερότητα του σώματος μπορεί επίσης να οδηγήσει σε δυσκολίες στη γραφή, σε πίεση ή από την άλλη χαλαρότητα στο μολύβι και φυσικά σε ανεπαρκείς συλλήψεις του μολυβιού και κούραση κατά τη γραφή λόγω μη επαρκούς κινητικότητας των δακτύλων.
Μαθαίνοντας μέσω του «να κάνει»
Υπάρχουν πολλές δραστηριότητες που μπορούμε να ενσωματώσουμε στο καθημερινό πρόγραμμα του παιδιού για τη βελτίωση της ενημερότητας του σώματος του που θα το βοηθήσουν να αισθανθεί πιο άνετα τόσο μέσα στην τάξη όσο και σε όλα τα άλλα περιβάλλοντα. Είναι όμως πολύ βασικό αυτές οι δραστηριότητες να γίνονται συχνά.
Κάθε παιδί πρέπει να μάθει για τον εαυτό του τι μπορεί να κάνει το –και με το- σώμα του. Είναι επίσης σημαντικό να μάθει το πώς και πού κινείται το σώμα του. Για να το μάθει αυτό, μόνο ένα είναι το μυστικό: Να εμπλέκεται σε κίνηση. Αυτή η κίνηση θα πρέπει να καθοδηγείται από εκπαίδευση της γνώσης του σώματος από τον Εργοθεραπευτή, σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς.
Μερικοί απλοί τρόποι που οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί μπορούν να εργαστούν μαζί για να αναπτύξει το παιδί την ενημερότητα του σώματος του στην προσχολική αλλά και σχολική ηλικία, μπορούν να περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:
-Καθρέπτης. Ο ενήλικας αγγίζει το κεφάλι του και λέει, «αυτό είναι το κεφάλι μου, άγγιξε το κεφάλι σου.”, Στη συνέχεια το παιδί αγγίζει το κεφάλι του και λέει «αυτό είναι το κεφάλι μου». Συνεχίζουμε με πιο πολύπλοκα (ασκήσεις τύπου “Simon says”).
-Παίξτε τις ίδιες δραστηριότητες, μόνο που αυτή τη φορά τα μάτια του παιδιού θα είναι κλειστά.
-Ζητείστε του να μιμηθεί κινήσεις που βλέπει σε κάρτες προτύπου.
-Ζητήστε του να αγγίξει μέλη του σώματος του με άλλα μέλη του σώματος. Για παράδειγμα, δάχτυλο στη μύτη, η παλάμη ακουμπάει το γόνατο, ο αγκώνας ακουμπάει το γόνατο
-Ζητήστε από το παιδί να ακουμπήσει διαφορετικά μέρη του σώματος του σε περιβαλλοντικά αντικείμενα. Για παράδειγμα, ο αγκώνας ακουμπάει το ποτήρι και η άλλη φτέρνα το μολύβι στο πάτωμα.
-Οποιαδήποτε φυσική δραστηριότητα όπως το βάδισμα με καροτσάκι, τα jumping jacks, ασκήσεις γυμναστικής κλπ θα βοηθήσει το παιδί να κερδίσει την εμπιστοσύνη για να κινηθεί.
-Σε μακρύ κάθισμα, μετατόπιση μπροστά και πίσω με τα οπίσθια ή σε όρθια γονυπετή θέση βάδισμα.
-Φτιάξτε μία διαδρομή με εμπόδια και ζητείστε από το παιδί να μετακινείται ανάμεσα από αυτή με πολύπλοκες κινήσεις (πχ πάνω από το εμπόδιο, ανάμεσα από τις καρέκλες, κάτω από το εμπόδιο, ανέβασμα σκάλας).
-Κουβάλημα βαρειών αντικειμένων ή βαράκια στα πόδια ή τα χέρια
-Παιδική Χαρά (μονόζυγο, κούνια, τσουλήθρα, μύλος)
-Κολυμβητήριο
-Ασκήσεις tae kwo do και αντίστοιχων πολεμικών τεχνών
-Δραστηριότητες εξάσκησης της λεπτής κίνησης
-Δραστηριότητες εξάσκησης της γραφοκινητικότητας
Οι οδηγίες είναι πάρα πολύ ενδεικτικές και απευθύνονται σε γονείς και εκπαιδευτικούς. Για κάθε παιδί όμως οι δυσκολίες είναι πολύ εξειδικευμένες, όπως και οι οδηγίες. Η συνεργασία λοιπόν του Εργοθεραπευτή (που θα εμβαθύνει στις δυσκολίες του παιδιού και θα καταρτίσει το πρόγραμμα παρέμβασης), των γονέων, των εκπαιδευτικών και του ίδιου του παιδιού είναι βασικά για την επιβοήθηση της ενημερότητας του σώματος.
Βιβλιογραφία:
Addy Lois 2003) :“How to understand and support children with Dyspraxia”.LDA.
Ayres A.Jean (1979) :“Sensory Integration and the child”. Western Psychological Services.
Boon Maureen 2010. “Understanding Dyspraxia. A Guide For Parents And Teachers”. Jessica Kingley Publishers
Kashiwagi M, Tamai H. (2013). “Brain mapping of developmental coordination disorder”. In, Signorelli F, Chirchiglia D (eds).
Kranowitz Carol (2003) : “Answers to questions teachers ask about Sensory Integration”. Sensory Resources
Kranowits C.S. (1998) : “The out-of-sync child”. Skylight Press
Macintyre C.(2001): “Dyspraxia 5-11”.David Fulton Publishers
Miller lucy-Jane (2007) : “Sensational kids”. Penguine Group
Yack E., P.Aquilla, S.Shutton (2002): “Building Bridges Through Sensory Integration”. Sensory Resources
http://ilslearningcorner.com/2016-07-body–awareness–characteristics–impaired–poor–proprioception–child/
